Dijital dönüşüm, birçok sektörü ve yaşam biçimini kökten değiştiriyor. Ancak bu dönüşüm herkesi eşit şekilde kapsamıyor. “Dijital uçurum” — teknolojiye erişimde ve kullanımda ortaya çıkan farklılıklar — toplumsal eşitsizlikleri derinleştirme riski taşıyor. Bu noktada sosyal sürdürülebilirlik perspektifi önem kazanıyor: Teknolojiye erişimi ve kullanım becerilerini genişletmek, dijital dönüşüm projelerini sadece verimlilik veya maliyet açısından değil, insan odaklı bir yaklaşımla yeniden ele almak gerekiyor.

Bu yazıda dijital dönüşümün sosyal boyutlarını, dijital uçurumun nedenleri ve sonuçlarını, iyi uygulama örneklerini ve nasıl daha kapsayıcı bir dönüşüm sağlanabileceğini inceleyeceğiz.

1. Dijital Uçurum (Digital Divide) Nedir?

“Dijital uçurum”, bilgi ve iletişim teknolojilerine erişim, kullanım becerileri ve bu teknolojilerden faydalanma düzeyi açısından ortaya çıkan farklılıkları tanımlar.

Dijital uçurum dört ana boyutta ele alınabilir:

1. Donanım/altyapı erişimi: İnternet bağlantısı, cihaz (bilgisayar, akıllı telefon) ve altyapı kalitesi.
2. Erişim maliyeti & ekonomik engeller: İnternet aboneliği, cihaz maliyeti, bakım giderleri.
3. Dijital beceriler & okuryazarlık: Teknolojiyi etkin şekilde kullanma yetkinliği.
4. Kullanım fırsatları & içerik erişimi: Teknolojiye erişimi olsa bile iş bulma, eğitim, sağlık gibi dijital hizmetlere ulaşma fırsatı.

Bu farklar tek bir bölge, şehir, mahalle ya da ülke içinde bile önemli ölçüde değişebilir.

2. Neden Önemli? Sosyal Sürdürülebilirlik Açısından Etkileri

Dijital uçurum sadece teknolojik bir sorun değil; sosyal adalet, eğitim fırsatı, ekonomik katılım gibi alanlarda doğrudan etkilidir:

• Eğitimde fırsat eşitsizliği: Uzaktan eğitim süreçlerinde altyapısı veya cihazı olmayan öğrenciler geride kalabiliyor.
• İş ve gelir fırsatları: Geleneksel iş ilanları, başvurular, eğitim programları dijital araçlarla yönetildiğinde erişemeyenler dezavantajlı hale geliyor.
• Kamu hizmetlerine erişim: Sağlık kayıtları, e-devlet hizmetleri, sosyal yardımlar gibi birçok hizmet artık dijital ortamda sunuluyor; erişim olmazsa vatandaşlar dışlanabiliyor.
• Toplumsal katılım & demokratik süreçler: Dijital platformlar toplumsal karar süreçlerinde önemli araç haline geliyor; erişimi olmayan insanlar seslerini duyurmakta zorlanabilir.
• Sosyal uyum & dışlanma riski: Teknoloji kullanımından mahrum kalmak, sosyal izolasyonu artırabilir.

Ayrıca, sürdürülebilir kalkınma hedefleri (SDG’ler) dijital kapsayıcılığı destekliyor: Örneğin, SDG 9’un “yenilikçilik ve altyapı” hedefi, evrensel erişimle doğrudan bağlantılı.

2023’te yapılan bir analiz, Avrupa Birliği’nin 27 üye ülkesinde dijital dönüşümün sosyal sürdürülebilirliği (Social Sustainability of Digital Transformation, SOSDIT) ile Gini katsayısı (gelir eşitsizliği göstergesi) arasında ters yönlü ilişki tespit etmiş: Gelir dağılımı daha adil olan ülkelerde dijital dönüşüm daha kapsayıcı olabiliyor.

3. Türkiye’de Durum: Coğrafi, Bölgesel ve Sosyal Eşitsizlikler

Türkiye’de dijital uçurum coğrafi, kentsel/kırsal ve cinsiyet boyutlarıyla ortaya çıkıyor:

• Bölgesel farklar: 2021 verilerine göre ülkenin 12 bölgesi arasında dijital altyapı ve donanım erişimi açısından önemli farklar var. İstanbul, Batı Anadolu öndeyken, Doğu ve Kuzeydoğu bölgeleri geride kalmış durumda.
• Kentsel-kırsal ayrım: Şehirlerde fiber altyapı, yüksek hızlı internet ve cihaz erişimi daha yaygınken kırsal bölgelerde bu imkânlar sınırlı kalabiliyor.
• Cinsiyet uçurumu: Eğitim seviyesi düşük bölgelerde kadınların bilgisayar/internet erişimi erkeklere göre daha düşük kalabiliyor.
• Eğitim eşitsizlikleri: Özellikle düşük gelirli ailelerden gelen öğrenciler dijital eğitim materyallerine, internet bağlantısına ve cihazlara erişimde zorluk yaşıyor.

4. İyi Uygulama ve Stratejiler: Kapsayıcı Dijital Dönüşüm İçin Öneriler

Aşağıda, dijital dönüşüm projelerinde sosyal sürdürülebilirliği artırmak için uygulanabilecek stratejiler:

Örnek olarak, bazı şehirlerde “akıllı kütüphane” konseptiyle, mahalle kütüphanelerinde bilgisayar ve internet erişimi sağlanıyor; bu tür mekanlar, toplumsal dijital kapsayıcılık için çok önemli köprü noktaları olabilir.

5. Zorluklar ve Dikkat Edilmesi Gerekenler

• Maliyet & finansman: Altyapı iyileştirme ve cihaz dağıtımı yüksek maliyetli olabilir. Kamu-özel sektör işbirlikleri, hibeler ve uluslararası fonlar devreye girmeli.
• Altyapı sürdürülebilirliği: Kurulan altyapıların uzun vadeli bakım maliyetleri göz önünde olunmalı.
• Teknoloji adaptasyonu & talep eksikliği: Bazı kullanıcılar teknoloji kullanımına çekimser olabilir; eğitim ve destek programlarıyla adaptasyon teşvik edilmeli.
• Gizlilik & güvenlik: Dijital hizmetlerde veri koruması, kişisel verilerin güvenliği önemli — bir yanda dijital uçurumu kapatma hedefi, diğer yanda KVKK/kişisel veri koruma gibi sorumluluklar.
• İçerik & dil bariyerleri: Teknoloji sunulsa dahi kullanıcıların dil veya teknoloji terminolojisi nedeniyle erişememesi olası.
• Adil fayda dağılımı (Adverse Digital Inclusion): Bazı durumlarda dijital altyapıya dahil olmak, bazı grupların daha fazla değer elde etmesine, dezavantajlı grupların ise “katılım ama düşük kazanç” durumuna düşmesine neden olabilir (örneğin büyük platformlar aracılığıyla küçük üreticinin komisyoncunun eline geçmesi). 

6. Geleceğe Bakış: Dijital Dönüşümde Sosyal Sürdürülebilirlik İçin Ana Eğilimler

• Yapay zeka ve otomasyon ile kapsayıcılık: Yapay zeka destekli sistemlerin, dezavantajlı gruplara özel hizmet sunması (örneğin otomatik tercüme, erişilebilir kullanıcı arayüzleri).
• Blokzincir & açık veri modelleri: Veri şeffaflığı sayesinde dezavantajlı grupların sisteme güveni artırılabilir.
• Topluluk odaklı teknolojiler: Mahalle/saha düzeyinde ağ oluşturma, yerel girişimleri destekleyen dijital çözümler.
• İnsani bağlantılı projeler: STK, kamu ve özel sektör iş birlikleriyle “son kilometre erişimi” odaklı projeler.
• Uluslararası işbirlikleri & bilgi paylaşımı: Başarılı dijital kapsayıcılık projelerinin yerel adaptasyonlarla paylaşımı.
• Sosyal sürdürülebilirlik ölçütleri ile stratejik planlama: Şirketlerin dijital dönüşüm stratejilerine “dijital eşitsizlik etkisi analizi” eklemesi.

7. Sonuç & Çağrı

Dijital dönüşüm, verimlilik, yenilikçilik ve sürdürülebilir değer zinciri açısından heyecan verici fırsatlar sunuyor. Ancak bu dönüşümün sosyal açıdan da dengeli olması gerekiyor. Dijital uçurumu kapatmak, yalnızca “herkese internet verelim” demek değil — donanım, beceri, içerik, kullanım fırsatı, hepsini kapsayan bir stratejiyle hareket etmek demektir.

Eğer bir kurum, şehir ya da proje kapsamında çalışıyorsan, bu yazıda yer alan stratejiler ışığında:

1. Hangi bölgelerde dijital uçurum olduğuna dair veri toplamak,
2. Projenin başından itibaren kapsayıcılık kriterlerini planlara dahil etmek,
3. Kullanıcı geri bildirimlerine açık süreçler kurmak,
4. Teknoloji ile birlikte eğitimi, donanımı ve sürdürülebilirliği de gözetmek

yaklaşımlarıyla daha adil, kapsayıcı ve sürdürülebilir bir dijital dönüşüm gerçekleştirebilirsin.

4dimension olarak projelerde yalnızca teknolojiyi değil, insanı ve toplumu merkeze alan bir bakış açısını benimsiyoruz. Dijital uçurumun kapatılması, sürdürülebilir kalkınma hedeflerinin hayata geçirilmesi ve herkesin dijital geleceğe eşit adımlarla ilerleyebilmesi için çalışıyoruz. Geliştirdiğimiz çözümlerle kurumların teknoloji yatırımlarını sosyal fayda ile buluşturuyor, dijital dönüşümü sürdürülebilir bir gelişim yolculuğuna dönüştürmelerine yardımcı oluyoruz. Bu süreçte ürünümüz Adjuster ile tüm süreçleri dijitalleştirerek verimli hale getiriyoruz.